Từ những lớp sơn mỏng manh nhưng trường tồn qua thời gian, nghệ thuật sơn mài đã khắc sâu dấu ấn vào văn hóa Nhật Bản và trở thành niềm tự hào trên toàn thế giới.
Lịch sử nghề sơn mài Nhật Bản
Có thể nói đây là một di sản văn hóa đại diện Nhật Bản mang vẻ đẹp tinh tế và bền vững, nghề sơn mài bắt nguồn từ hàng nghìn năm trước. Những dấu tích đầu tiên của sơn mài được tìm thấy từ thời kỳ Jōmon, khoảng 9.000 năm trước, khi con người biết tận dụng nhựa cây Urushi để bảo vệ và trang trí đồ dùng. Trải qua thời gian, nghệ thuật này không ngừng phát triển, đưa sơn mài Nhật Bản lên đỉnh cao rực rỡ.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Vào thời kỳ Heian (794 - 1185), sơn mài không còn chỉ là một lớp bảo vệ đơn thuần mà trở thành một phương tiện nghệ thuật tinh xảo. Đặc biệt, kỹ thuật Maki-e - vẽ tranh bằng vàng và bạc trên nền sơn mài - đã ra đời, mang đến những tác phẩm lộng lẫy, phản ánh sự thanh tao của tầng lớp quý tộc Nhật Bản. Những chiếc hộp, đồ trang trí, hộp đựng kinh thư phủ sơn mài trở thành biểu tượng của sự quý phái và quyền lực.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Đến thời kỳ Edo (1603 - 1868), nghề sơn mài đạt đến thời kỳ hoàng kim. Các trường phái danh tiếng như Wajima-nuri, Kaga-nuri, Kyo-nuri xuất hiện, mỗi trường phái mang một sắc thái riêng nhưng đều thể hiện kỹ thuật đỉnh cao. Những vật phẩm sơn mài tinh xảo như hộp inrō đựng thuốc, hộp trà natsume không chỉ được giới samurai và thương gia ưa chuộng mà còn trở thành những tác phẩm nghệ thuật được săn đón.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Bước ngoặt lớn đến vào thời kỳ Minh Trị (1868 - 1912), khi Nhật Bản mở cửa giao thương với thế giới. Nghệ nhân sơn mài không chỉ bảo tồn tinh hoa truyền thống mà còn táo bạo đổi mới, kết hợp sơn mài với kim loại và phong cách phương Tây. Nhờ đó, những tác phẩm sơn mài Nhật Bản nhanh chóng chinh phục thị trường quốc tế, đưa nghề thủ công này lên một tầm cao mới.
Sản phẩm sơn mài được làm nên như thế nào?
Quy trình sản xuất sơn mài Nhật Bản là một hành trình đầy kỳ công, nơi sự kiên nhẫn, khéo léo và đam mê của nghệ nhân được thử thách qua từng lớp sơn mỏng manh nhưng bền bỉ.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Hành trình bắt đầu với khâu chuẩn bị cốt, khi các nghệ nhân chọn lựa những chất liệu phù hợp như gỗ, tre, hoặc giấy bồi. Mỗi miếng gỗ phải được sấy khô hoàn hảo để tránh cong vênh, rồi được tiện, chạm khắc thành hình dáng mong muốn. Tiếp đó, sản phẩm được phủ một lớp sơn lót, pha trộn với đất sét hoặc bột đá để tạo độ bám chắc chắn. Mỗi lớp sơn phải được để khô tự nhiên trong môi trường có độ ẩm cao, giúp nhựa Urushi đông cứng và kết dính hoàn hảo.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Sau lớp nền vững chắc, các nghệ nhân bắt đầu quét từng lớp sơn Urushi trong suốt hoặc có màu thật cẩn thận, mài nhẵn rồi lại phủ tiếp. Một sản phẩm sơn mài có thể trải qua từ 5 đến 20 lớp sơn, mỗi lớp đều phải đạt đến độ mịn và bóng hoàn hảo trước khi chuyển sang bước tiếp theo. Và điều làm nên vẻ đẹp huyền thoại của sơn mài Nhật Bản chính là bước trang trí. Dưới đôi bàn tay tài hoa, các nghệ nhân sử dụng những kỹ thuật tinh xảo như Maki-e: rắc bột vàng, bạc lên bề mặt; Chinkin: khắc họa tiết rồi lấp đầy bằng kim loại quý; hay Raden: khảm vỏ trai lấp lánh.
Nghề sơn mài Nhật Bản.
Cuối cùng, sản phẩm được đánh bóng tỉ mỉ, qua nhiều công đoạn chà nhám với than củi mịn và dầu thực vật để tạo độ bóng sâu, huyền ảo. Mỗi món đồ hoàn thành không thật sự là một kiệt tác của sự kiên nhẫn, đồng thời chứng minh cho tinh thần tôn vinh cái đẹp của người Nhật.
Các sản phẩm sơn mài đặc trưng Nhật Bản
Nghệ thuật sơn mài không chỉ là một kỹ thuật thủ công tinh xảo mà còn thấm sâu vào đời sống người Nhật, xuất hiện trong nhiều vật dụng hàng ngày và cả những tác phẩm nghệ thuật tinh tế.
Đũa sơn mài
Đũa sơn mài.
Mỗi đôi đũa được chế tác tỉ mỉ, phủ từng lớp sơn Urushi bóng mịn, mang đến cảm giác cầm nắm ấm áp, nhẹ nhàng. Những hoa văn Maki-e lấp lánh vàng, bạc hay họa tiết khảm xà cừ tạo nên vẻ đẹp thanh tao, phản ánh sự trang nhã trong văn hóa ẩm thực Nhật Bản.
Hộp cơm sơn mài
Hộp cơm sơn mài.
Khác với hộp cơm thông thường, hộp cơm sơn mài (jūbako) được phủ nhiều lớp sơn Urushi bóng mịn, giúp bảo quản thực phẩm tốt hơn và tạo cảm giác sang trọng. Các hộp thường có nhiều tầng, trang trí hoa văn Maki-e tinh xảo, thể hiện vẻ đẹp truyền thống. Jūbako thường được dùng trong những dịp đặc biệt như Tết, tiệc trà hay lễ hội, mang đến sự trang trọng và mỹ vị trọn vẹn trong từng bữa ăn.
Hộp đựng thuốc sơn mài
Hộp đựng thuốc.
Hộp đựng thuốc sơn mài là một vật dụng nhỏ nhưng mang đậm dấu ấn văn hóa Nhật Bản, đặc biệt phổ biến trong giới samurai và quý tộc thời Edo. Không giống với những chiếc túi vải thông thường, chúng được chế tác tinh xảo bằng sơn mài, giúp bảo vệ thuốc men hoặc thảo dược khỏi độ ẩm và hư hỏng. Những hộp này thường được treo bên thắt lưng cùng túi tiền, không chỉ tiện dụng mà còn thể hiện đẳng cấp của người sở hữu.
Bình phong sơn mài
Bình phong sơn mài.
Được phủ nhiều lớp sơn Urushi bóng mượt, bình phong trở nên bền chắc và phản chiếu ánh sáng huyền ảo. Trên nền sơn đen sâu thẳm, những họa tiết Maki-e vàng rực rỡ hay khảm xà cừ lấp lánh tái hiện thiên nhiên, chim muông, hoa cỏ một cách sống động.
Kiệu sơn mài
Kiệu sơn mài.
Kiệu sơn mài là biểu tượng của sự uy nghi và trang trọng trong các lễ hội và nghi thức hoàng gia Nhật Bản. Những họa tiết Maki-e vàng rực rỡ, khảm xà cừ tinh xảo trên nền sơn đen tạo nên vẻ đẹp huyền bí, sang trọng. Khi kiệu được rước trong các lễ hội truyền thống, ánh sáng phản chiếu trên bề mặt sơn mài khiến nó trở nên rực rỡ, thể hiện sự thiêng liêng và quyền uy của nghi lễ.
Nghệ thuật sơn mài Nhật Bản không chỉ giới hạn trong các bảo tàng hay tác phẩm nghệ thuật mà còn hiện diện trong đời sống hàng ngày. Chính sự gắn bó sâu sắc này đã giúp sơn mài Nhật Bản trở thành một trong những ngành thủ công truyền thống đáng tự hào nhất của đất nước mặt trời mọc.
